Szlak Nadodrzański im. Zdzisława Fuksa
1. Przebieg
Prochowice (0 km) - Przystań Bolesława Chrobrego (9,4 km) - Dziewin (17,8 km) - Dłużyce (18,8 km) - Ścinawa (24 km)
2. Mapa
3. Ogólna charakterystyka szlaku
Szlak biegnie przez teren nizinny, nieznacznie pofałdowany. Najwyższe wzniesienie 116 m n.p.m., najniższe 94,7 m n.p.m. Na odcinku Prochowice-Dziewin szlak prowadzi terenem zalesionym, od Dziewinia do Ścinawy zaś otwartym. Na ogół szlak łatwy do przebycia i bezpieczny.
4. Opis przebiegu szlaku
Szlak rozpoczyna się w Prochowicach przy ul. Kochanowskiego i Karola Miarki (węzeł szlaków). Stąd idziemy ulicą Kochanowskiego w stronę przeciwną do Rynku 300 m. Przechodzimy most na Młynówce i idziemy dalej prosto 1 km do mostu na rzece Kaczawa, przechodzimy go i skręcamy w prawo. Po 2 km dochodzimy do zakładu Centromag, przy którym znajduje się przystanek autobusowy MPK. Za przystankiem idziemy w lewo, wchodząc w las. Po przejściu 800 m dochodzimy do starego kanału przepustowego (Kaczawa-Boberek), skąd jeszcze 800 m do rzeki Boberek, toteż idziemy cały czas prosto. Przechodzimy na drugą stronę Boberka i idziemy 400 m wzdłuż wału przeciwpowodziowego Odry, po czym skręcamy w lewo do lasu, a po 700 m dochodzimy do utwardzonej drogi leśnej, która prowadzi do Przystani Bolesława Chrobrego (2,8 km), gdzie skręcamy w lewo (przed zabudowaniami) i po 1,2 km wychodzimy na drogę obok wału przeciwpowodziowego Odry. Idziemy nią w prawą stronę. Po przejściu 5 km skręcamy w prawo i idziemy ok. 1,2 km drogą obok kilku niewielkich jeziorek (starorzecze Odry). Dochodzimy do drogi utwardzonej, gdzie skręcamy w lewo. Tu rozpoczynają się zabudowania wsi Dziewin. W wiosce po przejściu 300 m szlak skręca w prawo i po kolejnych 300 m doprowadza do kościoła, gdzie należy skręcić w lewo na drogę polna. Po przejściu 1,4 km dochodzimy do wsi Dłużyce. Tu szlak skręca w prawo. Po 2,2 km wchodzimy do miasta Ścinawa, gdzie skręcamy w lewo. Po przejściu 500 m przechodzimy przez przejazd kolejowy, a po około 200 m dochodzimy do mostu na rzece Zimnicy. Dalej po przejściu 300 m skręcamy w prawo i idziemy 800 m ul. Wincentego Witosa. Następnie przechodzimy przez przejazd kolejowy i skręcamy pod kątem ostrym w prawo. Po przejściu 200 m ul. Kościuszki idziemy do dworca PKP w Ścinawie. Tutaj szlak się kończy, choć my możemy pójść w lewo i wyjdziemy w centrum miasta, które również warto zwiedzić.
5. Opis krajoznawczy szlaku
Szlak prowadzi terenem nadodrzańskim związanym z przeprawą wojsk Bolesława Chrobrego w roku 1017 przez Odrę w miejscu zwanym dziś Przystań Chrobrego, a także przemarszem tych wojsk z Przystani na trakt średniowieczny Głogów-Prochowice nad Kaczawa-Niemcza. W drugiej swej części (Przystań Chrobrego-Ścinawa) szlak biegnie wzdłuż Odry tzw. starorzeczem Odry. Jest to teren pełen jeziorek oczkowych, rynnowych (lecz nie pochodzenia lodowcowego) oraz dzisiejszych odnóg Odry, dawniejszych zaś starych koryt tej rzeki.
Przyjrzyjmy się wpierw pierwszej części szlaku, która jest związana nie tylko z wydarzeniami roku 1017, ale z całym okresem walk prowadzonych przez Bolesława Chrobrego w latach 1002-1017 w obronie zachodniej granicy Polski i suwerenności państwa polskiego. Szczególnie zaś walki z roku 1010 i 1017 dotyczą okolic Prochowic.
W roku 1010 Henryk II po raz drugi postanowił zmusić Polskę do uznania zwierzchności Niemiec. Skierował się więc do Poznania. Jednakże po dojściu do Odry Niemcy spotkali silnie ufortyfikowane grody, wspierane naturalnymi przeszkodami (bagna, starorzecza...). Skierowali się więc do Głogowa, gdzie i bród był dogodny, i gród według ich mniemania łatwy do zdobycia. Tymczasem w Głogowie oczekiwał nieprzyjaciół Bolesław Chrobry, który wcześniej umocnił wały obronne grodu, położonego po wschodniej stronie Odry. Jednakże nie występował on przeciwko Niemcom, a wyczekiwał, kiedy zaczną przeprawę przez Odrę, aby wówczas zaatakować.
Widząc to, Henryk II zrozumiał, iż nie może pozwolić sobie na rozpoczęcie walki zbrojnej z Polakami. Postanowił więc iść wzdłuż Odry na południe i pustoszyć całą zachodnią część Śląska, kierując się przez Czechy do swojego cesarstwa. Fakt ten opisał Thietmar w sposób następujący: "Predicti seniores, cum urbem glogua dictam, ubi Bolizlavus ipse fuerat ac eos prespicere poterat, gregatim et lovicati transirent, militum haec a muris cernetium animos provocant, et hii ducem suimet, cur hoc pateretur, alloquentes sibi eos temptandi refert: "Exercitus, quem videtis multitudine parvum, virtule magnus est et e milibus caeteris electus. Hunc si aggrediar, sive vincam sen superabor, in posterum depressus sum. Regi possibile est alium ilico exerticum congregare. Multo melius est, nos hoc modo pacienter ferre et alias, si possit, fieri, absque magno nostri detrimento hilis supervientibus nocere" (Thietmari, lib. VI, c. 58, p. 395).
Wówczas to przeszli oni traktem Głogów-Prochowice nad Kaczawa w kierunku Swidnicy. Za nimi zas częsć wojsk Bolesława Chrobrego, których zadaniem było prowadzenie walki podjazdowej, zaczepnej.
Z podobną trasą przemarszu wojsk niemieckich spotykamy się w 1017 r., kiedy to w wyprawie na Polskę bierze udział również 9 biskupów i 4 arcybiskupów niemieckich oraz 16 lenników cesarza z ponad 1 000 ciężkozbrojną armią, nie licząc giermków, oddziałów lekkozbrojnych i służby. Armia Henryka nie próbowała tak, jak w latach poprzednich forsować Odry, lecz od razu ograniczyła swój teren operacyjny do obszarów w widłach Odry i Bobru. I choć cesarz próbował zdobyć Głogów, to nie zamierzał zapuszczać się w głąb Polski, dlatego już wtedy wysłał 12 oddziałów wydzielonych z sił głównych traktem Głogów - Prochowice nad Kaczawa - Niemcza, aby szybko otoczyły "Niemczę" i uniemożliwiły Bolesławowi Chrobremu jej umocnienie. Później zaś widząc, iż nie uda się mu zdobyć Głogowa, wycofał resztę wojsk niemieckich i skierował na południe. Główne siły cesarza przybyły 3 dni po oddziałach patrolowych.
W tym czasie Bolesław Chrobry, stojący po wschodniej stronie Odry, bacznie obserwował ruchy cesarza. I zaraz po wysłaniu pierwszych oddziałów niemieckich pod Niemczę, skierował tam również część swoich wojsk, która jednak nie mogła iść tym samym traktem. Poszły więc one początkowo prawą stroną Odry, a następnie brodem w pobliżu Prochowic przekroczyły Odrę i wyszły na trakt wiodący przez Prochowice Śląskie, gdyż była to "droga dobra, często używana, sucha, dostępna zarówno latem, jak jesienią". Stąd już prosto omijając Świdnicę i Ślężę do Niemczy, gdzie korzystając z ciemnej i dżdżystej nocy przebiły się przez pierścień oblegających Niemców i przedostały się do grodu. Ta trasa przejścia pozwalała im na niewielką stratę czasową w marszu do grodu Niemczy. Reszta zaś wojsk polskich z Bolesławem Chrobrym podążyła do Wrocławia, skąd Chrobry mógł obserwować dalszy rozwój wypadków i prowadzić wojnę podjazdową.
Thietmar skomentował to następująco:
"Imperator autem posttres dies ad eandem cum exercitu valido veniens, castris eandem undiquessecus circumdari iubet, sperans sic omnem hosti suo claudere accessum. Sapiens eiusdem consilium et in omnibus bona voluntas multum ibi prodesset, si in efficiendis rebus auxiliantium sibi affeotus hunc adiuvarent. Nunc autem per omnes custa dias presidium urbi in noctis silentio advenerat magnum" (Thietmari, lib. VII, c. 60, p. 555).
Druga część szlaku prowadzi przez Pradolinę przełomową Odry, łączącą Pradolinę Wrocławsko-Magdeburską z Pradoliną Barycką. Występujące tu jeziorka i zatoki są pozostałością dawnego biegu rzeki. Dzięki temu mamy dziś bajeczny krajobraz lesisty z niewielkimi jeziorkami przyciągającymi różnorodne gatunki ptaków i zwierząt. Są tu: kret, lis, borsuk, jeleń, sarna, dzik, zając szarak, kuropatwa, bocian biały, przepiórka, skowronek, drop, ortolan i wiele innych.
Ostatni odcinek szlaku prowadzi przez Dziewin i Dłużyce, doprowadzając do Ścinawy. We wsi Dziewin znajduje się renesansowy dwór, wzniesiony w latach 1558-1566, a przebudowany w roku 1700. Jest to założenie prostokątne z dobudowaną oficyną, trzytraktowe, dwukondygnacyjne, posiadające dach dwuspadowy z bogatymi szczytami wolutowymi ze sterczynami. W pobliżu znajduje się kościół filialny św. Piotra i Pawła, wzmiankowany już w roku 1284. Obecny ma wygląd gotycki (z XV w.), powiększony o wieżę z końca XVI w. We wnętrzu znajdują się: kamienne późnogotyckie sanktuarium i chrzcielnica, renesansowa ambona z 1595 r., barokowy ołtarz z 1660 r., rokokowy prospekt organowy z XVIII w. oraz kilka nagrobków z wieku XVI i epitafiów z XVII i XVIII w.
Natomiast w pobliskich Dłużycach znajduje się barokowy dwór z XVII w. przebudowany w wieku XVIII. Pierwotnie był on otoczony fosą z wodą, obecnie suchą. Jest to założenie prostokątne dwukondygnacyjne z ryzalitem wejściowym. We wsi znajduje się także ciekawy kościół parafialny Matki Bożej Różańcowej, wzmiankowany w roku 1209. Obecny pochodzi z XV w., przebudowany w połowie XVII. Jest to budowla jednonawowa z wieżą od zachodu i węższym, poligonalnie zakończonym prezbiterium. Nad nawą cenny strop drewniany z malowanym plafonem przedstawia scenę zesłania Ducha Św. z II połowy XVII w.
Idąc dalej, dochodzimy do miasta Ścinawa. Była to ważna osada handlowa, wzmiankowana w 1202 r. Prawa miejskie otrzymała w 1260 r. od księcia głogowskiego Konrada. Już wówczas most w Ścinawie był jednym z najdawniejszych znanych przejść przez Odrę (obok Głogowa i Uraza). W roku 1310 Ścinawa staje się samodzielnym księstwem, w którym rezyduje książę Jan, a po jego śmierci Konrad Oleśnicki. W roku 1343 Kazimierz Wielki w czasie bitwy pod Wschową burzy miasto, które przez wiele lat odbudowuje się. W roku 1374 księstwo zhołdował król węgierski Maciej Korwin, a po roku 1429 Ścinawa przeszła na własność korony czeskiej. Przez cały ten okres miasto rozwijało się jako ośrodek produkcji sukna i płótna. Podczas wojny trzydziestoletniej (w roku 1632) Ścinawa była kilkakrotnie zdobywana przez Szwedów i Austriaków. Po tych klęskach miasto podniosło się dopiero w wieku XIX dzięki rozwojowi przemysłu, a szczególnie jako ważny węzeł komunikacji kolejowej i żeglugowej. W czasie działań II wojny światowej miasto zostało prawie całkowicie zniszczone.
W mieście zachowało się kilka zabytków: zamek, ratusz, fragmenty murów miejskich i kościół parafialny pw. Znalezienia Krzyża Św.
ZAMEK jako gród książęcy był wzmiankowany już w roku 1251. W latach 1274-1289 był rezydencja książęcą, a w latach 1319-1365 przebywał w nim książę Jan Ścinawski. W 1343 r. Kazimierz Wielki częściowo zniszczył go. Odbudowany następnie ulega ponownemu zniszczeniu w roku 1628. W roku 1757 dawny budynek rozebrano wznosząc nowy, w którym w 1932 r. odkryto pierwotne fragmenty. W roku 1945 ów nowy budynek uległ całkowitemu zniszczeniu.
Ratusz - z dawnego średniowiecznego ratusza pozostała jedynie potężna, kwadratowa wieża, górą przechodząca w ośmiobok, zwieńczony pierwotnie stożkowym hełmem. Reszta jest budowlą postawioną po 1945 roku.
Mury miejskie - wzniesione w końcu XIII wieku zostały gruntownie przebudowane w 2 połowie XIV wieku. Obecnie zachowały się niewielkie fragmenty w zachodniej części miasta jako wzniesione z cegły na podmurówce kamiennej.
Kościół parafialny pw. Znalezienia Krzyża Św. był wzmiankowany w roku 1209, jednak w obecnej postaci został zbudowany w 2 połowie XV wieku. Jest to budowla trzynawowa, halowa, trójprzęsłowa z wydłużonym prezbiterium zakończonym poliginalnie. Oś fasady zachodniej akcentuje potężna wieża, górą przechodząca w ośmiobok. Wnętrze kościoła jest nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachowały się tu dwa całopostaciowe nagrobki z 1595 i 1605 roku.
6. Literatura (wybór)
- Nadolski A., Polskie siły zbrojne w czasach Bolesława Chrobrego. Zarys strategii i taktyki, Łódź 1956
- Obronność polskiej granicy zachodniej w dobie pierwszych Piastów, Wrocław 1974
- Sułowski Z., Ujęcie kartograficzne granic zachodnich Polski przedrozbiorowej , "Roczniki Historyczne" [Poznań] XXIII, 1957, s. 99-136
- Wiliński K., Walki polsko-pruskie w X-XIII wieku, Łódź 1984
- Powrót Polski nad Odrę i Bałtyk. Tysiąc lat dziejów granicy polsko-niemieckiej, Warszawa 1962
- Bogdanowicz P., Co można wydedukować z kroniki Thietmara?, Kraków 1959 (ważny fragment z dziejów panowania Bolesława Chrobrego, s. 71-111)
- Grabski A.F., Bolesław Chrobry, Warszawa 1964
- Miskiewicz B., Studia nad obroną polskiej granicy zachodniej w okresie wczesnofeudalnym, Poznań 1961
- Pilch J., Zabytki architektury Dolnego Śląska, Ossolineum 1978